Усеагульная дэкларацыя лiнгвiстычных правоў

Установы i няўрадавыя арганiзацыi-падпiсанты гэтай Усеагульнай Дэкларацыi лiнгвiстычных правоў, якiя сабралiся ў Барселоне з 6 па 9 чэрвеня 1996 г.,
беручы пад увагу Усеагульную Дэкларацыю правоў чалавека 1948 г., якая ў сваёй прэамбуле сцвярджае сваю “веру ў фундаментальныя правы чалавека, у годнасць i каштоўнасць чалавечай асобы, у роўнасць правоў мужчын i жанчын”, а таксама ў сваiм другiм артыкуле абвяшчае, што “кожны можа карыстацца ўсiмi правамi i ўсiмi свабодамi” незалежна ад “расавай прыналежнасцi, колеру скуры, пола, мовы, веравызнання, палiтычнай цi любой iншай прыхiльнасцi, нацыянальнага цi сацыяльнага паходжання, маёмаснага становiшча, нараджэння цi якiх бы там нi было iншых умоў”;

беручы пад увагу Мiжнароднае пагадненне па грамадзянскiх i палiтычных правах ад 16 снежня 1966 г. (артыкул 27) i Мiжнароднае пагадненне па эканамiчных, сацыяльных i культурных правах ад той самай даты, якiя ў сваiх прэамбулах канстатуюць, што людзi не могуць быць свабодныя, калi не створаныя ўмовы, якiя дазваляюць iм карыстацца як iх грамадзянскiмi i палiтычнымi правамi, так i iх правамi эканамiчнымi, сацыяльнымi i культурнымi;

беручы пад увагу Рэзалюцыю Генеральнай Асамблеi Арганiзацыi Аб’яднаных Нацыяў № 47/135 ад 18 снежня 1992 г. (Дэкларацыю правоў асобаў, якiя належаць да нацыянальных або этнiчных, рэлiгiйных i моўных меншасцяў);

беручы пад увагу такiя дэкларацыi i пагадненнi Рады Еўропы, як Еўрапейская канвенцыя ў абарону правоў чалавека i фундаментальных свабодаў ад 4 лiстапада 1950 г. (артыкул 14), Пагадненне Рады Мiнiстраў Рады Еўропы ад 29 чэрвеня 1992 г., якою была зацверджаная Еўрапейская хартыя па рэгiянальных мовах i мовах меншасцяў, Дэкларацыю Рады Еўропы па нацыянальных меншасцях, прынятую пры сустрэчы на вышэйшым узроўнi 9 кастрычнiка 1993 г., i рамачнае Пагадненне ў абарону нацыянальных меншасцяў за лiстапад 1994 г.;

беручы пад увагу Дэкларацыю Мiжнароднага ПЭН-Клуба, прынятую ў Санцьяга-дэ-Кампастэла, i Дэкларацыю Камiтэта па перакладах i лiнгвiстычных правах Мiжнароднага ПЭН-Клуба ад 15 снежня 1993 г. адносна прапановы правесцi сусветную канферэнцыю па лiнгвiстычных правах;

беручы пад увагу, што ў сваёй Дэкларацыi, прынятай 9 кастрычнiка 1987 г. ў Рэсiфе (Бразiлiя), ХХII-гi Семiнар Мiжнароднай Асацыяцыi па развiццi мiжкультурных дачыненняў рэкамендуе Арганiзацыi Аб’яднаных Нацыяў ажыццявiць захады, неабходныя для прыняцця i рэалiзацыi Усеагульнай Дэкларацыi лiнгвiстычных правоў;

беручы пад увагу Пагадненне № 169 ад 26 чэрвеня 1989 г. Мiжнароднай арганiзацыi працы, якое тычыцца племянных i тубыльскiх народаў у незалежных краiнах;

беручы пад увагу, што Усеагульная Дэкларацыя калектыўных правоў народаў, прынятая ў Барселоне ў маi 1990 г., абвяшчае, што любы народ мае права выяўляць i развiваць свае культуру, мову i правiлы сваёй арганiзацыi i ў гэтых мэтах утвараць свае ўласныя палiтычныя, адукацыйныя, камунiкацыйныя i адмiнiстрацыйныя структуры ў розных палiтычных рамках;

беручы пад увагу завяршальную Дэкларацыю Генеральнай Асамблеi Мiжнароднай федэрацыi выкладчыкаў жывых моваў, прынятую 16 жнiўня 1991 г. ў Печы (Венгрыя), якая рэкамендавала “разглядаць лiнгвiстычныя правы як фундаментальныя правы чалавека”;

беручы пад увагу справаздачу Камiсii па правах чалавека Сацыяльна-эканамiчнай Рады Аб’яднаных Нацыяў ад 20 красавiка 1994 г., якая тычылася чарнавога варыянту Дэкларацыi правоў тубыльскiх народаў, дзе iндывiдуальныя правы разглядалiся ў святле правоў калектыўных;

беручы пад увагу чарнавы тэкст Дэкларацыi Мiжамерыканскай Камiсii па правах чалавека, якi тычыцца правоў тубыльскiх (карэнных) народаў i быў прыняты падчас яе 1278-й сесii 18 верасня 1995 г.;

беручы пад увагу, што большасць моваў свету, якiя знаходзяцца па пагрозай, належаць несуверэнным народам i што двума асноўнымi фактарамi, якiя перашкаджаюць развiццю гэтых моў i паскараюць працэс iх падмены на iншыя, з’яўляюцца адсутнасць самакiравання i палiтыка неплюралiстычных дзяржаў, якiя навязваюць свае палiтыка-адмiнiстрацыйныя структуры i сваю мову;

беручы пад увагу, што захоп, каланiзацыя i акупацыя, а таксама iншыя вiды палiтычнага, эканамiчнага цi сацыяльнага падпарадкавання часта вядуць да простага навязвання чужой мовы цi прынамсi да перакосаў у ацэнцы каштоўнасцi моў i ўзнiкнення iерархiчнага стаўлення да iх, што ўплывае на моўныя прыхiльнасцi тых, хто на iх гаворыць; беручы такiм чынам пад увагу, што з гэтай прычыны мовы некаторых народаў, якiя набылi незалежнасць, па-ранейшаму перажываюць працэс свайго выцяснення i падмены, выклiканы палiтыкаю, якая ставiць у прывiлеяванае становiшча мовы былых каланiяльных цi iмперскiх дзяржаў;

беручы пад увагу, што унiверсалiзм мусiць грунтавацца на ўспрыняццi моўнай i культурнай размаiтасцi, якая стаiць вышэй як за iмкненне да аднастайнасцi, так i за iмкненне да эксклюзiвiсцкай iзаляванасцi;

беручы пад увагу, што дзеля таго, каб гарантаваць гарманiчнае сумеснае пражыванне розных моўных супольнасцей, трэба ўсталяваць такiя прынцыпы ўсеагульнага парадку, якiя дазваляюць забяспечыць развiццё, павагу i сацыяльнае публiчнае i прыватнае выкарыстанне ўсiх моваў;

беручы пад увагу, што шматлiкiя фактары па-залiнгвiстычнага парадку (гiстарычныя, палiтычныя, тэрытарыяльныя, дэмаграфiч-ныя, эканамiчныя, сацыякультурныя, сацыялiнгвiстычныя i калек-тыўна-ацэначныя) спараджаюць праблемы, якiя вядуць да знiк-нення, маргiналiзацыi цi дэградацыi шматлiкiх моў, i, зыходзячы з гэтага, лiнгвiстычныя правы павiнны разглядацца з глабальнага пункту погляду, з тым каб у кожным выпадку маглi прымацца адэкватныя рашэннi;

усведамляючы, што Усеагульная Дэкларацыя лiнгвiстычных правоў з’яўляецца неабходнай дзеля выпраўлення моўных перакосаў, забеспячэння павагi да ўсiх моў i iх поўнага росквiту, а таксама дзеля ўсталявання прынцыпаў справядлiвага i бесстаронняга мiру памiж мовамi ўсёй планеты, што з’яўляецца ключавым фактарам гарманiчнага грамадзянскага суiснавання;

Становiшча кожнай мовы з’яўляецца, згодна з вышэй выкладзенымi заўвагамi, вынiкам збегу i ўзаемадзеяння вялiкай колькасцi фактараў: палiтычна-юрыдычных; iдэалагiчных i гiстарычных; дэмаграфiчных i тэрытарыяльных; эканамiчных i сацыяльных; культурных; лiнгвiстычных i сацыялiнгвiстычных; мiжмоўных i суб’ектыўных.

На сучасным этапе гэтыя фактары вызначаюцца:
– стогадовымi унiфiкатарскiмi тэндэнцыямi большасцi дзяржаў да змяншэння разнастайнасцi i заахвочвання адмоўнага стаўлення да культурнае размаiтасцi i моўнага плюралiзму;
– працэсам сусветнага пашырэння эканомiкi, а значыць, i iнфармацыйнага, камунiкацыйнага i культурнага рынку, што разбурае тыя сферы ўзаемадачыненняў i формы адносiн, якiя гарантавалi ўнутраную еднасць моўных супольнасцей;
– такою мадэллю эканамiчнага разрастання транснацыянальных эканамiчных кампанiй, пры якой разбурэнне былых парадкаў iдэнтыфiкуецца нiбыта з прагрэсам, а канкурэнтны iндывiдуалiзм – са свабодай i якая вядзе да ўзнiкнення ўсё больш прыкметнай няроўнасцi ў эканамiчнай, сацыяльнай, культурнай i моўнай сферах.
Шматлiкiя моўныя супольнасцi знаходзяцца сёння ў небяспецы, якая з’яўляецца вынiкам або адсутнасцi самакiравання, або не-шматлiкасцi насельнiцтва цi поўнай або частковай яго рассеянасцi, няўстойлiвасцi эканомiкi, некадыфiкаванасцi мовы цi культурнага ладу, якi супярэчыць ладу пануючаму, i гэта вядзе да таго, што шматлiкiя мовы не маюць магчымасцi выжыць i развiвацца, калi не ўлiчваюцца наступныя фундаментальныя мэты:
– у палiтычным плане: стварэнне канцэпцыi такой арганiзацыi моўнай размаiтасцi, якая забяспечвала б эфектыўны ўдзел усiх моўных супольнасцяў у сённяшняй новай мадэлi росту;
– у культурным плане: стварэнне такой сусветнай камунiка-цыйнай прасторы, якая дапускала б цалкам раўнапраўны ўдзел усiх народаў, усiх моўных супольнасцяў i ўсiх асоб у працэсе гэтага развiцця;
– у эканамiчным плане: забеспячэнне сталага развiцця, заснаванага на ўдзеле ўсiх, падтрымлiваннi экалагiчнай раўнавагi памiж супольнасцямi i справядлiвасцi ў адносiнах памiж усiмi мовамi i ўсiмi культурамi.

Менавiта з гэтых прычынаў дадзеная Дэкларацыя бярэ за адпраўную кропку моўныя супольнасцi, а не дзяржавы, i павiнна разглядацца ў кантэксце ўзмацнення мiжнародных устаноў, здольных гарантаваць устойлiвае i раўнапраўнае развiццё ўсяго чалавецтва. Менавiта з гэтых прычынаў яна мае за мэту спрыяць утварэнню такога палiтычнага кантэксту моўнай размаiтасцi, якi грунтаваўся б на ўзаемапавазе, гарманiчным суiснаваннi i агульнай выгадзе.

Артыкул 1
1. Гэтая Дэкларацыя разумее пад моўнай супольнасцю любое чалавечае грамадства, якое, гiстарычна асталяваўшыся на пэўнай, прызнанай цi непрызнанай, тэрытарыяльнай прасторы, усведамляе сябе як народнасць i развiла агульную для сваiх членаў мову як натуральны сродак iх дачыненняў i iх культурнай згуртаванасцi. Тэрмiн уласцiвая тэрыторыi мова азначае мову супольнасцi, якая гiстарычна асталявалася на гэтай самай тэрыторыi.

2. Гэтая Дэкларацыя зыходзiць з прынцыпу, што лiнгвiстычныя правы з’яўляюцца адначасова iндывiдуальнымi i калектыўнымi, i прымае за аснову паўнаты лiнгвiстычных правоў выпадак гiстарычнай моўнай супольнасцi на яе ўласнай тэрытарыяльнай прасторы, якая разумеецца не толькi як геаграфiчная мясцовасць, на якой жыве гэтая супольнасць, але i як сацыяльная i функцыфнальная прастора, неабходная для паўнацэннага развiцця яе мовы. З гэтай асновы, як яе паступовая градацыя цi яе кантынуум, выцякаюць i правы лiнгвiстычных груп, што згадваюцца ў пункце 5 гэтага артыкула, i правы асобных людзей, што жывуць па-за тэрыторыяй сваёй супольнасцi.

3. Згодна са сваiмi мэтамi, гэтая Дэкларацыя разглядае, што групы жывуць таксама на сваёй тэрыторыi i належаць да моўнай супольнасцi пры наступных умовах:
а) калi яны аддзеленыя ад асноўнай часткi сваёй супольнасцi палiтычнымi або адмiнiстрацыйнымi межамi;
б) калi яны гiстарычна асталявалiся на абмежаванай геагра-фiчнай прасторы ў атачэннi членаў iншых моўных супольнасцяў; або
в) калi яны асталявалiся на геаграфiчнай прасторы, якую падзяляюць з членамi iншых моўных супольнасцяў з такiм самым гiстарычным мiнулым.

4. Гэтая Дэкларацыя разглядае качавыя народы ў гiстарычных мясцовасцях iх вандравання i народнасцi, што пражываюць у разрозненых мясцовасцях, таксама як моўныя супольнасцi на iх уласнай гiстарычнай тэрыторыi.

5. Гэтая Дэкларацыя разумее пад моўнаю групай любую групу людзей, якiя карыстаюцца аднолькавай мовай, жывучы на тэрытарыяльнай прасторы iншай моўнай супольнасцi, але не маючы з ёй аднолькавага гiстарычнага мiнулага. Прыкладамi такiх групаў могуць быць iмiгранты, бежанцы, перамешчаныя асобы або члены дыяспараў.

Артыкул 2
1. Гэтая Дэкларацыя лiчыць, што ў выпадку, калi розныя моўныя супольнасцi i групы жывуць на адной тэрыторыi, правы, сфармуляваныя ў гэтай Дэкларацыi, павiнны выконвацца на аснове ўзаемапавагi i быць як мага больш дэмакратычна гарантаванымi.

2. Дзеля ўсталявання дастатковай сацыялiнгвiстычнай раўнава-гi, iншымi словамi, дзеля вызначэння адпаведнай збалансаванасцi правоў лiнгвiстычных супольнасцяў або групаў i асобных людзей, якiя iх складаюць, неабходна ўлiчваць не толькi такiя фактары, як iх гiстарычнае мiнулае на разгляданай тэрыторыi i iх дэмакратычна выяўленую волю. Сярод такiх фактараў, улiк якiх можа прадугледж-ваць кампенсацыйныя захады з мэтаю аднаўлення былой раўнавагi, могуць фiгураваць i прымусовы характар мiграцыяў, якiя прывялi да сумеснага пражывання розных супольнасцяў i групаў, i ступень iх палiтычнай, сацыяльна-эканамiчнай i культурнай няўстойлiвасцi.

Артыкул 3
1. Гэтая Дэкларацыя разглядае ў якасцi неад’емных асабiстых правоў, якiя могуць ажыццяўляцца ў любых выпадках:
права быць прызнаным за члена моўнай супольнасцi;
права размаўляць на сваёй мове як прыватна, так i публiчна;
права на выкарыстанне свайго ўласнага iмя;
права ўваходзiць у кантакты i асацыяцыi з iншымi членамi моўнай супольнасцi свайго паходжання;
права падтрымлiваць i развiваць сваю культуру;
i ўсе iншыя звязаныя з мовай правы, прызнаныя Мiжнародным пагадненнем па грамадзянскiх i палiтычных правах ад 16 снежня 1966 г. i Мiжнародным пагадненнем па эканамiчных, сацыяльных i культурных правах ад той самай даты.

2. Гэтая Дэкларацыя лiчыць, што, апроч правоў, прадуглед-жаных у папярэднiм артыкуле, i згодна з палажэннямi арт. 2 п. 2, калектыўныя правы моўных групаў могуць уключаць:
права на вывучэнне сваёй мовы i сваёй культуры;
права карыстацца выгодамi сваёй культуры;
права на справядлiвую прысутнасць сваёй мовы i сваёй культу-ры ў сродках масавай iнфармацыi;
права атрымлiваць адказ на сваёй мове ў сваiх кантактах з дзяржаўнымi структурамi i ў сваiх сацыяльна-эканамiчных кантак-тах.

3. Згаданыя вышэй правы асобных людзей i моўных групаў нi ў якiм выпадку не павiнны быць перашкодаю iх дачыненням з моўнай супольнасцю-гаспадаром цi iх iнтэграцыi ў гэтую супольнасць. Гэтаксама яны не павiнны i абмяжоўваць правы супольнасцi-гаспадара цi яе членаў на поўнацэннае публiчнае выкарыстанне сваёй мовы на ўсёй яе тэрытарыяльнай прасторы.

Артыкул 4
1. Гэтая Дэкларацыя лiчыць, што асобы, якiя пераязджаюць i пачынаюць жыць на тэрыторыi не сваёй моўнай супольнасцi, маюць права i абавязак iмкнуцца да iнтэграцыi ў гэтую супольнасць. Пад тэрмiнам iнтэграцыя разумееца дадатковая сацыялiзацыя названых асоб, пры якой яны маглi б захоўваць культурныя асаблiвасцi свайго паходжання i адначасова мелi б з грамадствам, якое iх прыняло, дастаткова кропак судакранання, падзяляючы яго каштоўнасцi i прыняты ў iм лад паводзiнаў, з тым, каб сутыкацца ў сваiм сацыяльным i прафесiйным жыццi не з большымi цяжкасцямi, чым члены самой гэтай супольнасцi-гаспадара.

2. Гэтая Дэкларацыя, з iншага, боку, лiчыць, што асiмiляцыя, – пад якою тут разумеецца такое далучэнне да культуры грамадства-гаспадара, пры якiм прыманыя ў iм асобы змяняюць уласцiвыя iм паводле паходжання культурныя асаблiвасцi на асновы, каштоўнасцi i лад паводзiнаў, прынятыя ў грамадстве, якое iж прымае, – заўсёды павiнна быць вынiкам не прымусу або заахвочвання, але цалкам вольнага выбару.

Артыкул 5
Гэтая Дэкларацыя зыходзiць з прынцыпу, што правы ўсiх моўных супольнасцяў з’яўляюцца роўнымi i не залежаць ад юрыдычнага цi палiтычнага статусу iхнiх моваў, як моваў афiцыйных, рэгiянальных або меншасных. Такiя тэрмiны, як “рэгiянальная мова” i “мова меншасная”, у гэтай Дэкларацыi не ўжываюцца, бо нярэдка iмi карыстаюцца дзеля абмежавання моўных супольнасцяў у iхнiх правах, нягледзячы на тое, што часам прызнанне мовы за меншасную цi рэгiянальную можа якраз палегчыць выкананне пэўных правоў.

Артыкул 6
Гэтая Дэкларацыя выключае, каб мова магла разглядацца як уласцiвая тэрыторыi на падставе таго, што яна з’яўляецца афiцыйнай мовай дзяржавы або традыцыйна выкарыстоўвалася на гэтай тэрыторыi ў якасцi мовы адмiнiстрацыi цi ў рамках пэўных вiдаў культурнай дзейнасцi.

Артыкул 7
1. Усе мовы з’яўляюцца выяўленнем калектыўнае самабытнасцi i адмысловага спосабу ўспрымання i апiсання рэальнасцi, i таму яны павiнны мець магчымасць мець усе ўмовы, неабходныя для iх развiцця ва ўсiх iх функцыях.

2. Кожная мова з’яўляецца фактам супольна ўтворанае рэальнасцi, дадзеным у межах гэтай супольнасцi ў свабоднае карыстанне ўсiм яе членам у якасцi сродка, якi забяспечвае iх згуртаванасць, самабытнасць, узаемадачыненне i творчае выяўленне.

Артыкул 8
1. Кожная моўная супольнасць мае права ўтвараць свае ўласныя рэсурсы i распараджацца iмi з мэтаю забяспечыць выкарыстанне сваёй мовы ў грамадстве ва ўсiх галiнах дзейнасцi.

2. Кожная моўная супольнасць мае права валодаць любымi сродкамi, неабходнымi дзеля забяспячэння пераемнасцi сваёй мовы i яе перадачы ў будучыню.

Артыкул 9
Кожная моўная супольнасць мае права самастойна кадыфiкаваць, унармоўваць, ахоўваць, развiваць i дасканалiць сваю моўную сiстэму без пабочнага ўмяшання або прымусу.

Артыкул 10
1. Усе моўныя супольнасцi роўныя ў сваiх правах.

2. Гэтая Дэкларацыя разглядае як недапушчальную любую дыскрымiнацыю моўных супольнасцяў, заснаваную на такiх крытэрыях, як ступень iх палiтычнай суверэннасцi, iх сацыяльнае, эканамiчнае цi любое iншае становiшча, або на ўзроўнi кадыфiкаванасцi, сучаснасцi або мадэрнiзаванасцi iх моваў.

3. Дзеля правядзення такога прынцыпу роўнасцi i запеспячэння яе эфектыўнасцi павiнны прымацца любыя захады.

Артыкул 11
Кожная моўная супольнасць мае права валодаць усiмi сродкамi перакладу на сваю i на iншыя мовы, неабходнымi для гарантаванага выканання правоў, змешчаных у гэтай Дэкларацыi.

Артыкул 12
1. Кожны мае права ажыццяўляць сваю дзейнасць у грамадстве на сваёй уласнай мове ў той меры, у якой гэтая мова з’яўляецца таксама моваю, уласцiваю тэрыторыi, на якой ён жыве.

2. Кожны мае права карыстацца сваёю мовай у сваiм асабiстым i сямейным асяроддзi.

Артыкул 13
1. Кожны мае права доступу да вывучэння мовы, уласцiвай тэрыторыi, на якой ён жыве.

2. Кожны мае права быць палiглотам, а таксама ведаць i карыстацца мовай, найбольш прыдатнай для яго асабiстага развiцця цi сацыяльнай мабiльнасцi, без нанясення шкоды гарантыям, вызначаным гэтаю Дэкларацыяй для публiчнага карыстання мовай, уласцiвай пэўнай тэрыторыi.

Артыкул 14
Палажэннi гэтай Дэкларацыi не могуць iнтэрпрэтавацца цi выкарыстоўвацца на шкоду якiм бы там нi было нормам цi заведзенай практыцы, якiя вынiкаюць з унутранага цi мiжнароднага статусу пэўнай мовы i з’яўляюцца болей спрыяльнымi для яе выкарыстання на тэрыторыi, якой яна ўласцiвая.

Артыкул 15
1. Кожная моўная супольнасць мае права на тое, каб яе мова выкарыстоўвалася на яе тэрыторыi як афiцыйная.

2. Кожная моўная супольнасць мае права на тое, каб судовыя i адмiнiстрацыйныя акты, грамадзянскiя i прыватныя дакументы i запiсы ў грамадзянскiх рэестрах, ажыццёўленыя на мовеяе тэрыторыi, разглядалiся як дзейсныя i сапраўдныя i каб нiхто не мог спасылацца на iх неразуменне.

Артыкул 16
Кожны член моўнай супольнасцi мае права карыстацца сваёю мовай у сваiх дачыненнях з дзяржаўнымi ўладамi i атрымлiваць адказы на гэтай мове. Гэтае права тычыцца i дачыненняў з падраздзяленнямi цэнтральнай, тэрытарыяльнай, мясцовай або надтэрытарыяльнай адмiнiстрацыi на тэрыторыi, якой гэтая мова з’яўляецца ўласцiвай.

Артыкул 17
1. Кожная моўная супольнасць мае права валодаць або атрымлiваць на сваёй мове любыя афiцыйныя дакументы, патрэбныя ў яе дачыненнях на тэрыторыi, якой гэтая мова з’яўляецца ўласцiвай, як на паперы, так i на магнiтных носьбiтах або ў любой iншай форме.

2. Усе фармуляры, бланкi цi iншыя адмiнiстрацыйныя дакументы на паперы, магнiтных носьбiтах або ў iншай форме, павiнны складацца i распаўсюджвацца дзяржаўнымi органамi на ўсiх мовах тых тэрыторыяў, на якiх дзейнiчаюць iх службы.

Артыкул 18
1. Кожная моўная супольнасць мае права патрабаваць, каб законы i iншыя прававыя пастановы, якiя яе датычацца, публiкавалiся на мове, уласцiвай яе тэрыторыi.

2. Грамадзянскiя ўлады, чые сферы дзейнасцi ахоплiваюць больш за адну гiстарычна пашыраную на iх тэрыторыi мову, павiнны публiкаваць усе законы i пастановы агульнага характару на гэтых мовах незалежна ад таго, разумеюць цi не iх носьбiты iншыя мовы.

Артыкул 19
1. Прадстаўнiчыя сходы ў якасцi афiцыйнай павiнны карыстацца мовай цi мовамi, на якiх гiстарычна размаўляюць на тэрыторыi, якую яны прадстаўляюць.

2. Гэтае ж права тычыцца моваў рассеяных супольнасцяў, якiя згадваюцца ў Артыкуле 1, пункт 4.

Артыкул 20
1. Кожны мае права вусна i пiсьмова карыстацца ў судах моваю, на якой гiстарычна гавораць на тэрыторыi, дзе гэтыя суды знаходзяцца. У сваёй унутранай дзейнасцi суды павiнны карыстацца моваю, уласцiвай тэрыторыi, на якой яны вядуць сваю дзейнасць. У выпадку, калi з прычыны судовай арганiзацыi дзяржавы працэдура павiнна доўжыцца па-за межамi тэрыторыi паходжання ўдзельнiка судовага разбiральнiцтва, у судзе па-ранейшаму павiнна выкарыстоўвацца мова тэрыторыi яго паходжання.

2. У любым выпадку кожны мае права быць падсудным на мове, якую ён можа разумець, на якой можа выказвацца, i атрымлiваць бясплатную дапамогу перакладчыка.

Артыкул 21
Кожная моўная супольнасць мае права патрабаваць, каб запiсы ў грамадзянскiх рэестрах рабiлiся на мове, уласцiвай на яе тэрыторыi.

Артыкул 22
Кожная моўная супольнасць мае права патрабаваць, каб натарыяльныя цi iншыя афiцыйныя дакументы, выдаваныя дзяржаўнымi службоўцамi, былi складзеныя на мове, уласцiвай тэрыторыi, на якой натарыюс цi iншы дзяржаўны службовец ажыццяўляюць свае функцыi.

Артыкул 23
1. Адукацыя павiнна спрыяць пашырэнню магчымасцяў вольнага моўнага i культурнага самавыяўлення моўнай супольнасцi той тэрыторыi, дзе яна даецца.

2. Адукацыя павiнна спрыяць падтрыманню i развiццю мовы, на якой гаворыць моўная супольнасць той тэрыторыi, дзе яна даецца.

3. Адукацыя павiнна заўсёды стаяць на службе моўнай i культурнай разнастайнасцi i спрыяць усталяванню гарманiчных дачыненняў памiж рознымi моўнымi супольнасцямi ва ўсiм свеце.

4. Зыходзячы з вышэй сказанага, кожны мае права вывучаць любую мову.

Артыкул 24
Кожная моўная супольнасць мае права самастойна рашаць, якой мусiць быць ступень прысутнасцi яе мовы як мовы-сродка навучання i мовы-аб’екта вывучэння на ўсiх узроўнях навучання на яе тэрыторыi: дашкольным, пачатковым, сярэднiм, тэхнiчным i прафесiйным, унiверсiтэцкiм i падрыхтоўкi дарослых.

Артыкул 25
Кожная моўная супольнасць мае права валодаць усімі патрэб-нымі людскімі і матэрыяльрнымі рэсурсамі дзеля дасягнення пажада-най ступені прысутнасці сваёй мовы на ўсіх узроўнях на сваёй тэры-торыі: належным чынам падрыхтаваных выкладчыкаў, адпаведныя педагагічныя методыкі, падручнiкi, фiнансаванне, памяшканнi i абсталяванне, традыцыйныя i найноўшыя тэхнiчныя сродкi.

Артыкул 26
Кожная моўная супольнасць мае права на адукацыю, якая дазваляла б усiм яе членам дасканала авалодаць сваёй уласнаю моваю, каб яны маглi карыстацца ёю ў любой сферы дзейнасцi, гэтаксама як i авалодаць у як мага лепшай ступенi любой iншай мовай, якую яны пажадаюць вывучаць.

Артыкул 27
Кожная моўная супольнасць мае права на адукацыю, якая дазваляла б яе членам вывучыць мовы, якiя звязаныя з iх уласнымi культурнымi традыцыямi, такiя як лiтаратурныя цi веравызнальныя мовы або старажытныя мовы, якiя былi ўласцiвыя гэтай супольнасцi.

Артыкул 28
Кожная моўная супольнасць мае права на адукацыю, якая дазваляла б яе членам набываць паглыбленыя веды пра iх культурную спадчыну (гiсторыю i геаграфiю, лiтаратуру i iншыя праявы iхняй культуры), а таксама як мага большыя веды пра любую iншую культуру, якую яны пажадаюць вывучаць.

Артыкул 29
1. Кожны мае права атрымлiваць адукацыю на мове, уласцiвай тэрыторыi, дзе ён жыве.

2. Гэтае права не выключае права на доступ да вуснага i пiсьмовага ведання любой iншай мовы, якая магла б служыць сродкам дачыненняў з iншымi моўнымi супольнасцямi.

Артыкул 30
Мова i культура кожнай моўнай супольнасцi павiнны быць аб’ектамi вывучэння i пошукаў на унiверсiтэцкiм узроўнi.

Артыкул 31
Кожная моўная супольнасць мае права захоўваць сваю сiстэму ўласных iмёнаў i карыстацца ёю ва ўсiх сферах i пры любых выпадках.

Артыкул 32
1. Кожная моўная супольнасць мае права карыстацца тапонiмамi на мове, ўласцiвай яе тэрыторыi, як у вуснай, так i ў пiсьмовай практыцы, у сямейнай, грамадскай i афiцыйнай сферах.

2. Кожная моўная супольнасць мае права ўсталёўваць, захоўваць i аднаўляць аўтахтонную тапанiмiку, i яна не можа быць адвольна лiквiдаваная, перайначаная цi адаптаваная, анi замененая ў выпадку перамен у палiтычнай цi iншай кан’юнктуры.

Артыкул 33
Кожная моўная супольнасць мае права даць сабе саманазву на сваёй мове. З улiкам гэтага, усякi пераклад яе на iншыя мовы павiнен пазбягаць двухсэнсоўных i прынiжальных найменняў.

Артыкул 34
Кожны чалавек мае права ужываць сваё ўласнае iмя ва ўсiх сферах на сваёй уласнай мове, як i мае права на яго як мага больш дакладную транскрыбцыю ў iншай графiчнай сiстэме пры адпаведнай патрэбе.

Артыкул 35
Кожная моўная супольнасць мае права самастойна вырашаць, якою павiнна быць ступень прысутнасцi яе мовы ў сродках камунiкацыi на яе тэрыторыi, што тычыцца як мясцовых i традыцыйных сродкаў камунiкацыi, так i сродкаў большага радыуса дзеяння з выкарыстаннем болей сучасных тэхналогiяў, незалежна ад ужаванай сiстэмы распаўсюджвання i спосабу перадачы.

Артыкул 36
Кожная моўная супольнасць мае права валодаць усiмi людскiмi i матэрыяльнымi рэсурсамi, неабходнымi дзеля забеспячэння пажаданай ступенi прысутнасцi сваёй мовы i культурнага самавыяўлення ў сродках камунiкацыi на сваёй тэрыторыi: належным чынам падрыхтаваным персаналам, фiнансаваннем, памяшканнямi i абсталяваннем, традыцыйнымi i найноўшымi тэхнiчнымi сродкамi.

Артыкул 37
Кожная моўная супольнасць мае права атрымлiваць праз сродкi камунiкацыi паглыбленыя веды пра сваю культурную спадчыну (гiсторыю i геаграфiю, лiтаратуру i iншыя праявы сваёй культуры), а таксама як мага больш поўны аб’ём iнфармацыi пра любую iншую культуры, з якой хочуць быць знаёмыя яе члены.

Артыкул 38
Мовы i культуры ўсiх моўных супольнасцяў павiнны мець да сябе справядлiвае i недыскрымiнацыйнае стаўленне ў сродках камунiкацыi па ўсiм свеце.

Артыкул 39
Супольнасцi, згаданыя ў артыкуле 1, пункты 3 i 4, гэтай Дэкларацыi, i групы, згаданыя ў пункце 5 гэтага артыкула, маюць права на справядлiвае прадстаўнiцтва сваёй мовы ў сродках камунiкацыi той тэрыторыi, на якой яны асталявалiся цi па якой качуюць. Ажыццяўленне гэтага права павiнна гарманiчна спалучацца з ажыццяўленнем правоў iншых моўных груп цi супольнасцяў дадзенай тэрыторыi.

Артыкул 40
Кожная моўная супольнасць мае права валодаць сродкамi iнфарматыкi, адаптаванымi да сваёй моўнай сiстэмы, а таксама iнфармацыйнымi прыладамi i прадуктамi на сваёй мове, каб карыстацца ўсiмi выгодамi таго патэнцыялу, якi гэтыя тэхналогii ствараюць для свабоднага самавыяўлення, адукацыi, камунiкацый-ных сувязяў, выдавецкай справы, перакладу i ў цэлым для апрацоўкi iнфармацыi i распаўсюджання культуры.

Артыкул 41
1. Кожная моўная супольнасць мае права карыстацца сваёю мовай, а таксама падрымлiваць i пашыраць яе выкарыстанне ва ўсiх формах i праявах культуры.
2. Усе моўныя супольнасцi павiнны мець магчымасць карыс-тацца гэтым правам у поўнай меры, каб на займанай кожнай кан-крэтнай супольнасцю прасторы не магла панаваць чужая культура.
Артыкул 42
Кожная моўная супольнасць мае права поўнага развiцця ўласцiвых ёй сфераў культуры.

Артыкул 43
Кожная моўная супольнасць мае права доступу да твораў, створаных на яе мове.

Артыкул 44
Кожная моўная супольнасць мае права доступу да мiжкультурных праграмаў праз пашырэнне адпаведнай iнфармацыi i такiя вiды дзейнасцi, як навучанне мове замежнiкаў, пераклад, дубляж, постсiнхранiзацыя i выраб субтытраў.

Артыкул 45
Кожная моўная супольнасць мае права патрабаваць, каб мова, уласцiвая яе тэрыторыi займала прыярытэтнае месца на культурных iмпрэзах i ў культурных установах (бiблiятэках, вiдэатэках, кiнатэатрах, тэатрах, музеях, архiвах, фальклоры, галiнах культурнай iндустрыi i ва ўсiх iншых праявах культурнага жыцця).

Артыкул 46
Кожная моўная супольнасць мае права ахоўваць сваю моўную i культурную спадчыну, у тым лiку ў яе матэрыяльных праявах — такiх, як архiвы, творы мастацтва i архiтэктуры, гiстарычныя будынкi або надпiсы на яе мове.

Артыкул 47
1. Кожная моўная супольнасць мае права ўводзiць на сваёй тэрыторыi выкарыстанне сваёй мовы ва ўсiх вiдах сацыяльна-эканамiчнай дзейнасцi.

2. Кожны член моўнай супольнасцi мае права валодаць на сваёй мове ўсiмi сродкамi, неабходнымi дзеля ажыццяўлення iм сваёй прафесiйнай дзейнасцi – такiя, як даведачныя i дапаможныя выданнi, iнструкцыi i бланкi, а таксама камп’ютарнае абсталяванне, праграмы i iншыя прадукты.

3. Выкарыстанне iншых моваў у гэтай сферы можа патрабавацца толькi ў той меры, у якой гэта апраўдана прыродаю прафесiйнай дзейнасцi. Мова, якая ўзнiкла на гэтай тэрыторыi пазней, нi ў якiм выпадку не можа абмяжоўваць цi скасоўваць выкарыстанне мовы, уласцiвай гэтай тэрыторыi.

Артыкул 48
1. На тэрыторыi сваёй моўнай супольнасцi кожны ў праве карыстацца сваёю мовай з поўнай яе прававою вартасцю ў любых вiдах эканамiчных аперацыяў — такiх, як купля i продаж тавараў цi паслуг, банкаўскiя аперацыi, страхавыя полiсы, працоўныя кантракты i iнш.

2. Нiякi пункт у такiх прыватных актах не можа скасоўваць або абмяжоўваць выкарыстанне мовы на тэрыторыi, якой яна ўласцiвая.

3. На тэрыторыi сваёй моўнай супольнасцi кожны ў праве мець на сваёй мове дакументы, неабходныя для ажыццяўлення вышэй згаданых аперацыяў — такiя, як бланкi, чэкi, кантракты, рахункi, накладныя, формы заказаў i iнш.

Артыкул 49
На тэрыторыi сваёй моўнай супольнасцi кожны ў праве карыстацца сваёю мовай ва ўсiх тыпах сацыяльна-эканамiчных арганiзацыяў — такiх, як прафсаюзы працоўных i працадаўцаў, гандлёвыя i прафесiйныя асацыяцыi.

Артыкул 50
1. Кожная моўная супольнасць мае права на пераважную прысутнасць сваёй мовы ў рэкламе, на шыльдах, ў знешнiх абвяшчальных надпiсах i ў цэлым у iмiджы сваёй краiны.

2. На тэрыторыi сваёй моўнай супольнасцi кожны ў праве атрымлiваць на сваёй мове ў поўным аб’ёме, як вусна, так i пiсьмова, iнфармацыю аб прадуктах i паслугах, якiя прапануюць камерцыйныя ўстановы, – такую, як iнструкцыi па выкарыстаннi, этыкеткi, спiсы iнградыентаў прадуктаў, рэкламную прадукцыю, гарантыi i iнш.

3. Усе публiчныя пазначэннi, якiя тычацца бяспекi грамадзян, павiнны быць напiсаныя на мове, ўласцiвай дадзенай тэрыторыi, з забеспячэннем умоваў не горшых, чым для любой iншай мовы.

Артыкул 51
1. Кожны мае права карыстацца мовай, уласцiвай тэрыторыi, у сваiх дачыненнях з прадпрыемствамi, камерцыйнымi ўстановамi, прыватнымi арганiзацыямi i патрабаваць, каб яму адказвалi таксама на гэтай мове.

2. Кожны мае права як клiент, спажывец цi сталы наведнiк патрабаваць у адкрытых для публiкi ўстановах, каб яго забяспечвалi вуснай цi пiсьмовай iнфармацыяй на мове, уласцiвай дадзенай тэрыторыi.

Артыкул 52
Кожны мае права ажыццяўляць сваю прафесiйную дзейнасць на мове, уласцiвай дадзенай тэрыторыi, калi толькi яго функцыi не патрабуюць выкарыстання iншых моваў, як у выпадку выкладчыкаў моваў, перакладчыкаў або гiдаў.

Першае
Органы дзяржаўныя ўлады абавязаныя ў галiнах сваёй юрысдыкцыi ажыццяўляць адпаведныя захады дзеля забеспячэння правоў, абвешчаных у гэтай Дэкларацыi.

Другое
Органы дзяржаўнай улады абавязаныя сачыць за тым, каб дзяржаўныя ўстановы, арганiзацыi i адказныя асобы былi паiнфармаваныя аб правах i абавязках, якiя выцякаюць з гэтай Дэкларацыi.

Трэцяе
Органы дзяржаўнай улады абавязаныя прадугледжваць у iснуючым заканадаўстве санкцыi, накiраваныя супраць парушэння лiнгвiстычных правоў, абумоўленых гэтаю Дэкларацыяй.

Першае
Гэтая Дэкларацыя прапануе стварыць у рамках Арганiзацыi Аб’яднаных Нацыяў Раду па мовах. Кампетэнцыя па ўтварэннi такой Рады, вызначэння яе функцыяў i прызначэння яе членаў належыць Генеральнай Асамблеi Арганiзацыi Аб’яднаных Нацыяў. У яе кампетэнцыi ляжыць таксама задача ўтварэння органа мiжнароднага права, упаўнаважанага абараняць моўныя супольнасцi у ажыццяўленнi iмi правоў, прызнаваных гэтаю Дэкларацыяй.

Другое
Гэтая Дэкларацыя прапануе i бярэцца за стварэнне неафiцыйнай i кансультатыўнай Сусветнай камiсii па лiнгвiстычных правах, у склад якой увайдуць прадстаўнiкi няўрадавых арганiзацыяў i iншых арганiзацыяў, якiя займаюцца праблемамi лiнгвiстычнага права.