Ужо другі раз на Перакладчыцкай Майстэрні яе наведнікі абмяркоўвалі раман Курта Вонэгута “Маці Ноч”, прапанаваны на разгляд перакладчыкам Андрэем Захарэвічам.
Беларускія чытачы ведаюць Вонэгута найперш па перакладзенай Паўлам Касцюкевічсам “Бойні нумар пяць”, дзе адлюстраваўся досвед другой сусветнай вайны, перабыванне аўтара ў палоне і бамбардаванне Дрэздэна, сведкам якога ён быў. Але сам пісьменніцкі талент амерыканскага аўтара такі, што найтрагічнейшае ды найжахлівейшае ён падае чытачу ў завостраным іранічным ключы. Тое самае – і бадай што яшчэ больш выразна – можна назіраць у рамане “Маці Ноч”. Ужо сама назва паходзіць з самарэкамендацыі фаўстаўскага Мефістофеля, які, з аднаго боку, несумнеўны носьбіт зла, але з другога – абсалютна неабходны дыялектычны складнік сусветнага ладу, іранічны выпрабавальнік усяго чалавецтва – і чалавечнасці ў асобным чалавеку. Праз “мефістофельскую” оптыку аўтар гаворыць пра Халакост ды іншыя нацысцкія злачынствы, але не ад свайго імя, але ад імя герояў, сам лёс якіх паказвае, наколькі тонкая мяжа аддзяляе дабро і зло, як лёгка зрабіцца ліхадзеем і як цяжка ў часы выпрабаванняў захаваць чалавечае ў чалавеку.
“Чорны гумар” патрэбны аўтару, каб не зрывацца на крык і не ўпадаць у залішнюю пафаснасць. Часам адна трапна выбраная дэталь, адна метафара дазваляе сказаць пра чалавека і чалавечую прыроду нашмат больш, чым гара не заўсёды патрэбнай “газетнай” публіцыстыкі. Адна з такіх яскравых метафараў – назва трэцяга раздзела рамана “Брыкеты…”, вакол якой і адбылася цэлая дыскусія ўдзельнікаў Майстэрні. Ці перадае гэтае слова па-беларуску ўсю забойчую іронію ангельскага арыгіналу? Гучалі розныя думкі, але малады перакладчык упарта бараніў сваё гледзішча: так, перадае, бо брыкет, як вядома, “гэта прэсаваны блок вугальнага пылу, найбольш прыдатны для перавозкі, захоўвання і спальвання”. І ўсе тры дзеясловы – у сваім штодзённым празаізме – дзейнічаюць мацней за перуны і маланкі любога гневу. Зрэшты, мяркуйце самі, вось трэці раздзел рамана.
Брыкеты…
Ахоўніка, які штовечар а шостай змяняе Андара Гутмана, завуць Арпад Ковач. Арпад – шумны і вясёлы, чалавек-феерверк.
Прыйшоўшы на варту а шостай, Арпад патрабуе паказаць, што я напісаў. Я даў яму літэральна пару аркушаў, і Арпад пачаў расхаджваць па калідоры, размахваючы паперамі і шматслоўна нахвалюваючы іх змест.
Ён не чытаў іх. Хваліў за тое, што на яго думку там было.
– Дай пад сраку гэтым самазадаволеным вырадкам! – казаў ён. – Скажы гэтым пыхлівым брыкетам!
Брыкетамі ён называў тых, хто не рабіў нічога, баронячы сваё ці чыёсьці яшчэ жыццё, калі нацысты прыйшлі да ўлады. Хто рахмана ішоў проста ў газавыя камеры па загадзе нацыстаў. Брыкет, вядома ж, гэта прэсаваны блок вугальнага пылу, найбольш прыдатны для перавозкі, захоўвання і спальвання.
Сутыкнуўшыя з праблемамі, якія стварала для яўрэя існаванне ў нацысцкай Венгрыі, Арпад не стаў брыкетам. Наадварот: справіўшы сабе фальшывыя паперы, ён уступіў ў венгерскае S.S.
Адсюль яго прыязнь да мяне.
– Скажы ім, што даводзіцца рабіць, каб выжыць! Што такога высакароднага ў тым, каб быць брыкетам? – даваў ён мне наказ.
– Ты чуў мае перадачы? – спытаў я. Мае ваенныя злачынствы здзяйсняліся па радыё. Я быў нацысцкім радыёпрапагандыстам, брыдкім і падступным антысемітам.
– Не, – адказаў ён.
Тады я паказаў яму тэкст адной з перадач, які я трымаў з Хайфскага Інстытута.
– Пачытай, – папрасіў я.
– А на халеру? – адказаў ён. – Тады ўсе казалі ды паўтаралі адное і тое ж.
– Усё адно, прачытай, зрабі такую ласку, – папрасіў я.
Пакуль ён чытаў, твар яго ўсё больш і больш крывіўся. Урэшце, ён вярнуў мне паперкі.
– Ты мяне расчароўваеш, – сказаў ён.
– Няўжо?
– Гэта так слаба! – сказаў ён – Ні перчынкі, ні разынкі, ані мяса! А я думаў, ты ўмееш распальваць расавую нянавісць!
– Дык што, не ўмею? – спытаў я.
– Каб нехта з майго ўзводу S.S. так прыязна казаў пра яўрэяў, – кажа Арпад, – я б яго расстраляў за здраду! На месцы Гебельса я б звольніў цябе і ўзяў мяне, каб граміць і выкрываць яўрэяў на радыё. Увесь свет скалануўся б!
– Ты і рабіў гэта ў сваім узводзе S.S. – адказаў я.
– А якім я быў арыйцам! – сказаў Арпад. Ён проста весь расцвіў, прыпамінаючы часы сваёй службы ў S.S.
– І ніхто не здагадваўся? – спытаў я.
– А хто б наважыўся? – сказаў ён. – Я быў такім сапраўдным і жахлівым арыйцам, што нават трапіў у атрад асаблівага прызначэння. Яго задачай было высветліць, чаму яўрэі заўсёды ведалі, што збіраецца рабіць S.S. Відавочна, у іх быў крот, і мы мусілі яго выкрыць, – ён выглядаў раззлаваным і абражаным, хаця, уласна, ён сам і быў тым кратом.
– І як, атрад дасягнуў сваёй мэты? – спытаў я.
– Я рады далажыць, – сказаў Арпад, – што чатырнаццаць членаў S.S. былі расстраляныя паводле нашых рэкамендацый. Нас павіншаваў сам Адольф Айхман.
– Дык вы яго бачылі? – пацікавіўся я.
– Так, – адказаў Арпад. – Шкада, я не ведаў, наколькі ён вялікая шышка.
– Чаму? – спытаў я.
– Я б забіў яго.
Briquets . . .
The guard who relieves Andor Gutman at six each night is Arpad Kovacs. Arpad is a Roman candle of a man, loud and gay.
When Arpad came on duty at six last night, he demanded to see what I’d written so far. I gave him the very few pages, and Arpad walked up and down the corridor, waving and praising the pages extravagantly.
He didn’t read them. He praised them for what he imagined to be in them.
‘Give it to the complacent bastards!’ he said last night ‘Tell those smug briquets!’
By briquets he meant people who did nothing to save their own lives or anybody else’s life when the Nazis took over, who were willing to go meekly all the way to the gas chambers, if that was where the Nazis wanted them to go. A briquet, of course, is a molded block of coal dust, the soul of convenience where transportation, storage and combustion are concerned.
Arpad, faced with the problem of being a Jew in Nazi Hungary, did not become a briquet. On the contrary, Arpad got himself false papers and joined the Hungarian S.S.
That fact is the basis for his sympathy with me. ‘Tell them the things a man does to stay alive! What’s so noble about being a briquet?’ he said last night.
‘Did you ever hear any of my broadcasts?’ I asked him. The medium of my war crimes was radio broadcasting. I was a Nazi radio propagandist, a shrewd and loathsome anti-Semite.
‘No,’ he said.
So I showed him a transcript of a broadcast, a transcript furnished to me by the Haifa Institute. ‘Read it,’ I said.
‘I don’t have to,’ he said. ‘Everybody was saying the same things over and over and over in those days.’
‘Read it anyway — as a favor,’ I said.
So he read it, his face becoming sourer and sourer. He handed it back to me. ‘You disappoint me,’ he said.
‘Oh?’ I said.
‘It’s so weak!’ he said. ‘It has no body, no paprika, no zest! I thought you were a master of racial invective!’
‘I’m not?’ I said.
‘If any member of my S.S. platoon had spoken in such a friendly way about the Jews,’ said Arpad, ‘I would have had him shot for treason! Goebbels should have fired you and hired me as the radio scourge of the Jews. I would have raised blisters around the world!’
‘You were already doing your part with your S.S. platoon,’ I said.
Arpad beamed, remembering his S.S. days. ‘What an Aryan I made!’ he said.
‘Nobody ever suspected you?’ I said.
‘How would they dare?’ he said. ‘I was such a pure and terrifying Aryan that they even put me in a special detachment. Its mission was to find out how the Jews always knew what the S.S. was going to do next There was a leak somewhere, and we were out to stop it’ He looked bitter and affronted, remembering it, even though he had been that leak.
‘Was the detachment successful in its mission?’ I said.
‘I’m happy to say,’ said Arpad, ‘that fourteen S.S. men were shot on our recommendation. Adolf Eichmann himself congratulated us.’
‘You met him, did you?’ I said.
‘Yes’ said Arpad, ‘and I’m sorry I didn’t know at the time how important he was.’
‘Why?’ I said.
‘I would have killed him,’ said Arpad.
